Kontrola podatkowa bez zawiadomienia 

Zasadą jest, że podatnik powinien zostać poinformowany przez organy o zamiarze wszczęcia wobec niego kontroli podatkowej. W art. 282 Ordynacji podatkowej wskazano jednak trzynaście przypadków, w których możliwa jest kontrola podatkowa bez zapowiedzi. Tryb ten ma być uzasadniony specyfiką przedmiotu kontroli lub szczególnymi cechami osoby kontrolowanej, które przemawiają za szybkim i niespodziewanym podjęciem postępowania. Brak zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli będącego istotną gwarancją ochrony praw podatnika niewątpliwie utrudnia konfrontację z organami podatkowymi.  

Przesłanki wszczęcia niezapowiedzianej kontroli podatkowej 

Katalog przesłanek zwalniających organy podatkowe z obowiązku wcześniejszego zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli ma charakter zamknięty. Oznacza to, że wszczęcie kontroli z pominięciem doręczenia wskazanego zawiadomienia w innych przypadkach niż w nim wskazanych stanowić będzie poważne naruszenie prawa.  

Przesłanki przedmiotowe 

Nie zawiadamia się o zamiarze wszczęcia kontroli podatkowej, jeśli kontrola:  

• dotyczy zasadności zwrotu różnicy podatku VAT lub zwrotu naliczonego podatku VAT, 

• ma być wszczęta na żądanie organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, 

• dotyczy opodatkowania przychodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach lub pochodzących ze źródeł nieujawnionych, 

• dotyczy niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej, 

• ma być podjęta w oparciu o informacje uzyskane na podstawie przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, 

• zostaje wszczęta w trybie „na legitymację”, 

• dotyczy wywiązywania się z obowiązków wynikających z opodatkowania wydobycia miedzi i srebra, 

• ma charakter doraźny dotyczący ewidencjonowania obrotu za pomocą kasy rejestrującej lub sporządzania spisu z natury, 

• ma charakter doraźny dotyczący zachowania warunków zawieszenia działalności gospodarczej. 

W pierwszym z wyniesionych przypadków warto zauważyć, że zasadność zwrotu VAT badana jest co do zasady, jaką są czynności sprawdzające, co nie wyklucza wszczęcia kontroli podatkowej w bardziej skomplikowanych sprawach. Jako wyjątek powinien on być interpretowany ściśle, dlatego też wyłączenie obowiązku zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli nie będzie dotyczyć przykładowo weryfikacji w zakresie przeniesienia nadwyżki podatku naliczonego nad należnym na następny okres rozliczeniowy. Nie ma natomiast znaczenia czy kontrola dotyczy podatku już zwróconego, czy też jeszcze nie (wyrok WSA w Gorzowie z dnia 23 kwietnia 2015 r., sygn. I SA/Go 67/15). 

Należy zwrócić uwagę na ogólną tendencję, która skłoniła ustawodawcę do wyodrębnienia właśnie tego zestawu przesłanek wyłączających. Mianowicie w sytuacjach tych istnieje niebezpieczeństwo, że podatnik zawiadomiony o zamiarze wszczęcia wobec niego kontroli mógłby zniszczyć lub sfałszować dowody dążąc do zatajenia czynu. W kontekście badania zachowania warunków zawieszenia działalności gospodarczej w uzasadnieniu projektu nowelizacji ustawy wprost stwierdzono, że wątpliwa staje się efektywność i skuteczność kontroli, gdy podmiot zostanie zawiadomiony o zamiarze jej wszczęcia. Należy liczyć się bowiem z tym, że wszelkie znamiona prowadzenia działalności zostaną usunięte lub zakamuflowane za sprawą takiej zapowiedzi kontroli. uniemożliwiając tym samym stwierdzenie pozorności jej zawieszenia (VII kadencja, druk sejm. nr 3462).  

Szczególnym przypadkiem jest wszczęcie kontroli „na legitymację”, które nie wymaga doręczenia ani zawiadomienia o zamiarze wszczęcia, ani imiennego upoważnienia do przeprowadzenia kontroli, a jedynie okazania legitymacji służbowej. Tu zresztą przesłanką wszczęcia jest sytuacja, gdy czynności kontrolne są niezbędne dla przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, lub zabezpieczenia dowodów jego popełnienia, co koresponduje z powyższą uwagą. Zakres tak ukształtowanego wyłączenia jest więc nadzwyczaj szeroki, jako że niemalże każda nieprawidłowość w rozliczeniach podatkowych jest przedmiotem prawa karnego skarbowego. Choć samo podejrzenie popełnienia czynu zabronionego, bez stosownego żądania ze strony organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, które stanowi inną przesłankę wyłączającą, nie stanowi podstawy do wszczęcia kontroli w tym trybie, to konieczność zabezpieczenia dowodów wskakujących na jego popełnienie już tak.  

Przesłanki podmiotowe 

Nie zawiadamia się o zamiarze wszczęcia kontroli podatkowej, jeśli organ podatkowy posiada informacje, z których wynika, że:  

• kontrolowany został prawomocnie skazany w Polsce za popełnienie przestępstwa skarbowego, przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, przestępstwa z ustawy o rachunkowości lub wykroczenia polegającego na utrudnianiu kontroli (np. art. 98 ustawy o NIK), 

• którykolwiek członek zarządu lub osoba zarządzająca osoby prawnej, lub wspólnik spółki niemającej osobowości prawnej został prawomocnie skazany za ww. czyny, 

• kontrolowany jest zobowiązany, w postępowaniu egzekucyjnym w administracji,  

• kontrolowany nie ma miejsca zamieszkania lub adresu siedziby albo doręczanie pism na podane adresy było bezskuteczne, lub utrudnione. 

Przesłanki podmiotowe zostały więc wyodrębnione w związku z wcześniejszym zachowaniem podatnika lub jego obecną sytuacją, które to mogą wskazywać na zwiększone prawdopodobieństwo uchylania się od opodatkowania lub utrudniania kontroli. Przykładowo, jeżeli doręczanie pism jest niewykonalne ze względu na brak adresu podatnika w praktyce, niemożliwe jest również wszczęcie kontroli podatkowej w rozsądnym terminie wobec pewnej kategorii kontrolowanych.  

Co ciekawe, kazuistyczny sposób wyartykułowania przesłanek spowodował, że wyłączenie nie objęło sytuacji, w której kontrolowanym jest jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej niebędąca spółką np. wspólnota mieszkaniowa. W związku zaś z charakterem regulacji stosowanie przepisu na zasadzie analogii jest niedopuszczalne.  

Rozszerzenie zakresu kontroli a obowiązek zawiadamiania 

O zamiarze wszczęcia kontroli podatkowej nie zawiadamia się również w razie konieczności rozszerzenia zakresu kontroli na inne okresy rozliczeniowe, z uwagi na nieprawidłowości stwierdzone w wyniku dokonanych już czynności kontrolnych. Powinny być one wskazane w protokole kontroli. Organ jest więc uprawniony do rozszerzenia jedynie okresu podlegającego kontroli. Niemożliwe jest więc rozszerzenie na tej podstawie jej zakresu przedmiotowego ani objęcie nią szerszego grona podatników. Oznacza to, że organ dokonujący rozszerzenia w tym trybie jest nadal związany treścią wystosowanego upoważnienia do przeprowadzenia kontroli. Rozszerzenie zakresu innego niż czasowy będzie wymagało zatem zawiadomienia o zamiarze wszczęcia nowej kontroli.  

Obowiązek informowania kontrolowanego o przesłankach wyłączających zawiadomienie 

Po wszczęciu kontroli informuje się kontrolowanego o przyczynie braku zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli. Gdy kontrolowany podatnik jest przedsiębiorcą, uzasadnienie przyczyny braku takiego zawiadomienia umieszcza się w protokole kontroli (art. 48 ust. 10 Prawo przedsiębiorców). Należy stwierdzić, że zakresy znaczeniowe czynności obejmującej „informowanie o przyczynie braku zawiadomienia” i czynności podania „uzasadnienia przyczyny braku zawiadomienia” nie są tożsame. Jak stwierdził Naczelny Sąd Administracyjny, wskazanie, że „informuje się o przyczynie” oznacza, że dozwolonym minimum spełniającym ten obowiązek organu kontrolującego jest zakomunikowanie tej przyczyny, posługując się wprost językiem ustawy i podanie jej tak jak opisuje ją prawodawca (wyrok NSA z dnia 26 lutego 2021r., sygn. I FSK 2353/19). Ponadto, jeśli przyczyną braku zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli jest żądanie organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe organ kontrolny, nie ma obowiązku zapoznania strony z treścią tego żądania ani załączenia go do akt sprawy, ponieważ obowiązek powiadomienia o przyczynie nie jest równoznaczny z wykazaniem jej istnienia (wyrok NSA z dnia 30 kwietnia 2014r., sygn. II FSK 1249/12). 

Jak unikać kontroli z urzędu skarbowego bez zapowiedzi? 

Kontrola podatkowa jest niewątpliwie stresującym doświadczeniem dla podatników, szczególnie gdy odbywa się bez wcześniejszego zawiadomienia. Poznanie przesłanek zwalniających organy podatkowe z obowiązku wcześniejszego zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli jest niezbędne, by móc skutecznie unikać znalezienia się w zakresie którejkolwiek z nich. Warto również zawczasu rozważyć skorzystanie z pomocy doradcy podatkowego.  

Jako doradca podatkowy Warszawa oferujemy wsparcie w opracowaniu i wdrożeniu najkorzystniejszej strategii, przygotowywaniu wszelkich pism procesowych oraz reprezentujemy klienta na każdym etapie kontroli podatkowej. 

Zapraszamy do kontaktu!